लमजुङकाे मर्स्याङ्दी गाउँपालिका–३ की एक किशोरी उमेरले १५ वर्ष पुगिन् । विवाह गरेको एक वर्षपछि उनले बच्चा जन्माइन् । उनी मात्र होइन, जिल्लामा उनीजस्तै कम उमेरमा आमा हुनेहरूको सङ्ख्या बढ्दो छ ।
कानून अनुसार २० वर्षअघि विवाह गर्न पाइँदैन । तर, जिल्ला अस्पताल लमजुङमा प्रसूति गराउन आउनेमध्ये १३.१५ प्रतिशत किशोरी २० वर्षमुनिकै रहेको पाइएको छ । जिल्लामा बालविवाह रोकथाम तथा न्यूनीकरणका लागि सरकारी तथा गैरसरकरी सङ्घसंस्थाले विभिन्न खालका सचेतनामूलक कार्यक्रम सञ्चालन गरिए पनि व्यवहारमा कार्यान्वयन हुन सकेको देखिएको छैन । सानै उमेरमा आमा बन्ने किशोरीको सङ्ख्यामा अहिले पनि कमी आउन सकेको छैैन । २० वर्षभन्दा कम उमेरमा गर्भवती भएका किशोरीहरूको विवाह भने १५ देखि १८ वर्षमा भएको पाइएको जिल्ला अस्पतालको अनुमान छ ।
“उमेर नपुग्दै यहाँ प्रसूति सेवा गर्न आउनेमध्ये अधिकांश १४ देखि १८ वर्ष उमेर समूहका छन्”, जिल्ला अस्पताल लमजुङका प्रमुख हेमन्त श्रेष्ठले भने, “यीमध्ये सबैभन्दा बढी १७ वर्ष उमेरका महिलाले प्रसूति सेवा लिएको छ ।” अधिकांश किशोरीलाई शल्यक्रियामार्फत सुत्केरी बनाउनुपर्ने बाध्यता कम उमेरमा विवाह नै भएको उनले बताए । कम उमेरमा सन्तान जन्माउँदा मातृ–शिशु मृत्युदरको उच्च जोखिम रहेको प्रमुख श्रेष्ठको भनाइ छ ।
अस्पतालमा प्रसूति सेवाका लागि आउने महिलाहरूको तथ्याङ्कमा प्रसूति गराउनेमध्ये केही १४ वर्ष उमेरका किशोरी पनि भेटिएको उनले बताए । स्वास्थ्य कार्यालय लमजुङ तथा जिल्ला अस्पतालले आमा सुरक्षा कार्यक्रम गरेर चाँडै विवाह गर्दा हुने असर र विभिन्न समस्याका बारेमा आमा समूहमार्फत सेवाग्राहीलाई समेत जानकारी गराउँदै आएका पनि छन् । जिल्लामा विभिन्न सङ्घसंस्थाले पनि नाटक कार्यक्रममार्फत उमेर नपुग्दै विवाह गर्दा तथा गर्भवती हुँदा बच्चा र आमा दुवैलाई हुने असरलगायतका बारेमा सचेत गराउँदै आएको छ ।
कम उमेरमै बच्चा जन्माउँदा पाठेघर खस्ने, विभिन्न रोगको सङ्क्रमण हुन सक्ने, महिलाको योनी मार्ग बढी च्यातिनेलगाय विभिन्न असर तथा समस्या हुने उनको भनाइ छ । उमेर नपुगी अस्पतालमा आउने अधिकांश ती महिलाको शल्यक्रिया गरेर बच्चा जन्माउने गरेको अस्पताल स्त्रीरोग विशेषज्ञ सन्त्यालले बताए । उनले भने, “कानूनीरुपमा २० वर्षपछि विवाह तथा बालबच्चा जन्माउन पाउने भएपनि २५ वर्ष नाघेपछि महिलाले बच्चा जन्माउँदा बढी उपयुक्त हुन्छ ।”
अस्पतालका प्रमुख श्रेष्ठका अनुसार अस्पतालमा १४ वर्षका किशोरीसमेत प्रसूति सेवा लिन आउने गरेका छन् । जिल्लाका आठ स्थानीय तहमध्ये मर्स्याङ्दी गाउँपालिका, दोर्दी गाउँपालिका र सुन्दरबजार नगरपालिकाका अधिकांश महिला प्रसूति सेवा लिन आउने गर्छन् । विशेष गरी आदिवासी जनजाति, दलित समुदायका महिला सानै उमेरमा विवाह गर्ने र गर्भवती हुने गरेका पाइएको उनको भनाइ छ ।
अस्पतालका अनुसार गत आर्थिक वर्षमा एक हजार १७१ जनाले सुरक्षित प्रसूति सेवा लिएका छन् । तीमध्ये २० वर्ष भन्दा कम उमेरका १५४ जना रहेको अस्पतालले जनाएको छ । आर्थिक वर्ष २०७६/२०७७ मा अस्पतालमा एक हजार १२३ जनाले प्रसूति सेवा लिएका थिए । सोमध्ये कम उमेरका १७१ जना रहेको थियो । यसैगरी आर्थिक वर्ष २०७५/२०७६ मा अस्पतालबाट प्रसूति सेवा लिनेको सङ्ख्या एक हजार ११ रहेकामा १८३ जना २० वर्षभन्दा कम उमेर समूहका थिए । त्यस्तै आर्थिक वर्ष २०७४/२०७५ मा एक हजार ३२२ जनाले प्रसूति सेवा लिएकोमा २० वर्षभन्दा कम उमेर समूहका ३६३ जना रहेको अस्पतालले जनाएको छ । विसं २०५८ देखि अस्पतालले प्रसूति सेवा प्रवाह गर्दै आएको छ । अस्पतालको प्रसूति गृहमा १५ श्यया रहेको छ ।
जिल्ला प्रहरी कार्यालयले स्थानीय तहसँग समन्वय गरेर बालविवाह नियन्त्रण अभियान सञ्चालन गरिरहेको जनाएको छ । बालविवाह गर्ने र गराउनेलाई कारबाही गर्दै आए पनि रोक्न सजिलो नभएको प्रहरीको भनाइ छ । प्रहरीका अनुसार घरायसी वातावरण, परम्परागत संस्कार र सञ्चार माध्यमको बढ्दो प्रयोगले कम उमेरमा विवाह गर्ने क्रम बढेको पाइन्छ ।
