आठ वर्षको कलिलो बालकले प्रसन्न मुद्रामा धर्म–संस्कृति–समाजको हितमा सदाका लागि घर छोड्दै आमासँग विदा मागे । मुटुमा गाँठो पारी बलिन्द्रधारा आँसु खसाल्दै आमा रोइरहेकी थिइन् । बालक आमालाई भन्दै थिए– “आमा ! म जुन कार्यको लागि घर त्याग्दै छु त्यसबाट तपाईँलाई शान्ति र सन्तोष हुँदैन र ?”

“अवश्य हुन्छ छोरा ।” वात्सल्य भावले बालक छोरालाई सुम्सुम्याउँदै आमा पीडा लुकाउँदै आशीर्वाद दिन्छिन् । आमा आग्रहपूर्वक छोरालाई वाचाबन्धन गराउँदै भन्छिन्– “बाबु, एउटा कुरा नबिर्स है ! मेरो मृत्युपछि दाहसंस्कार तिम्रै हातले गर्नू नि !”

छोराले वचन दिँदै भने, “आमा ! म जहाँ भए पनि तपाईँको अन्तिम इच्छा अवश्य पूरा गर्नेछु । सारा संसारको सेवामध्ये तपाईँको सेवा पनि त पर्छ नि ।”

सोमवती अमावश्याका दिन अलवाई नदीमा स्नान गर्न आएका थिए आमा–छोरा । परिस्थितिको अनुमान आमालाई पटक्कै थिएन तर छोरालाई थियो । स्नेहपूर्ण विदा दिँदै आमा एक्लै घर फर्किइन् । छोरा साधना, ज्ञान–सञ्चय एवं धर्मोद्धारका निम्ति अर्कै बाटो हिँडे ।

जुन बालकको मनमा सनातन धर्म–संस्कृति, दर्शनप्रति किशोरावस्थादेखि नै यस्तो स्वाभिमान र त्याग भावना थियो त्यो अरु कोही नभई जगद्गुरु आद्य शंकराचार्य हुनुहुन्थ्यो । उहाँले तत्कालीन समयमा व्याप्त अनाचार तथा अन्धविश्वासबाट भारतवर्षलाई उद्धार मात्र गर्नुभएन, सम्पूर्ण सनातनधर्मीलाई एउटै सांस्कृतिक सूत्रमा उन्ने महत्वपूर्ण कार्य सम्पन्न गर्नुभयो । उहाँको त्याग र बलिदानबाट सम्पूर्ण सनातनधर्मी ऋणि छन् । अनि उहाँकी ती महान् आमाको उदात्त त्यागलाई आजपर्यन्त हामी नमन गर्छौँ । आफ्नो जीवनकालमा मातालाई दिएको वचन पूर्ण गर्न उहाँ आमाको अन्तिम समयमा गाउँ पुग्नुभएको थियो ।

शिवकृपाले जन्म

आद्य जगद्गुरु शंकराचार्यको जन्म सन् ७८८ अर्थात् झण्डै आजभन्दा १२३० वर्ष पहिले भारतको केरल राज्यको सानो गाउँ कलाडीमा भएको थियो । उहाँका पिता शिवगुरु पुरोहित हुनुहुन्थ्यो । आमा कामाक्षी पनि सरल र धर्मपरायण हुनुहुन्थ्यो । ईश्वर निष्ठामा शिवगुरु दृढ हुनुहुन्थ्यो । घरमा कुनै अभाव थिएन तर सन्तान नहुँदा सबै वैभव तुच्छ लाग्थ्यो । ४० वर्षको उमेरसम्म पनि कुनै सन्तान नहुँदा कामाक्षीदेवी दुःखी रहनु स्वभाविकै हो । शिवभक्त शिवगुरु दम्पती भगवान् शंकरमाथि अगाध आस्थाका साथ सन्तानको कामना गर्दै आराधनारत थिए । इच्छा पूर्ण भयो– शिवकृपाले शंकरको जन्म भयो ।

बाल्यावस्थामै श्रेष्ठ संस्कार दिन शिवगुरु दत्तचित्त हुनुहुन्थ्यो । बच्चामा धार्मिक संस्कार पुष्ट पार्दै ईश्वर उपासना, आत्म, धर्म, दर्शनको जानकारी उहाँले गराउँदै लानुभयो । सदाचार र सद्गुणहरूप्रति प्रेरित गर्न उपनिषद्, रामायण, महाभारतका कथा तथा महापुरुषहरूको जीवन–चरित्र सुनाउने गर्नुहुन्थ्यो । 

अध्ययन

“अष्टवर्षे चतुर्वेदी, द्वादशे सर्वशास्त्रविद । 
षोडशे कृतवान भाष्यं, द्वात्रिंशे मुनिरभ्यगात ।।”

आठ वर्षको हुँदा चारै वेदहरूको र बाह्र वर्षको हुँदा सबै शास्त्रहरूको ज्ञानलाभ गर्नुभयो । सोह्र वर्षमा भाष्यहरू रचना गरेका उहाँले ३२ वर्षको उमेरमा महाप्रयाण गर्नुभयो । यो भनाई आद्य शंकराचार्यबारे प्रचलित छ ।

शंकर सानै छँदा पिता शिवगुरुको देहावसान भयो । आमा कामाक्षी देवीमा उनको रेख–देकको जिम्मेवारी थियो । एकदिन शिवगुरुका मित्र विष्णु स्वमीको आग्रहमा बालक शंकरलाई अलवाई नदीको तटस्थित ब्रह्मस्वामीको गुरुकुलमा विद्याध्ययनका लागि पुर्‍याइयो । त्यहाँ परिश्रम एवं अनुशासनका साथ बालक शंकर अध्ययनरत हुनुभयो ।

पछि नर्मदा तटस्थित स्वामी गोविन्द भगवत्पादको आश्रममा गएर भगवान् भगवत्पादबाट दीक्षा लिएर शंकराचार्यले वेदशास्त्रको गहन अध्ययन गरी आफ्नो ज्ञान परिपक्व बनाउनुभयो । स्वामी गोविन्दले छात्र शंकरलाई लोककल्याणका लागि अद्वैतवादको गम्भीर अध्ययन गराउनुभयो । गुरुदेवको आज्ञा अनुसार वेदाङ्गका केही अंशको अध्ययन काशीमा गएर पूरा गर्नुभयो ।

कठीन साधना–तपद्वारा शंकराचार्यले आफूलाई ज्ञान–तपशक्तिद्वारा निष्णत बनाउनुभयो । यसैबाट उहाँलाई जगद्गुरुको गौरवशाली भूमिका प्राप्त भयो । उहाँको अद्वैत वेदान्तको प्रवचन सर्वप्रथम वाराणसीमा भयो । विशाल जनसमुदायलाई सम्बोधित गर्दै उहाँले भन्नुभयो– “वेदान्तले विशुद्ध रुपले मनुष्यको आत्माको आध्यात्मिक उत्थानको प्रशस्ति गर्दछ । आत्मकल्याण तथा विश्वको आध्यात्मिक पुनरुत्थानको लागि हामीले ती मानवीय गुणलाई अपनाउनुपर्छ जसमा कमिलादेखि हात्तीसम्मलाई आफ्नो अस्तित्वको सुरक्षाको अधिकार छ ।”

अनेक कष्ट सहन गर्दै वज्राङ्गी हनुमान झैँ हिमालका कन्दरादेखि दक्षिणमा समुद्रसम्म धर्मप्रचारार्थ परिभ्रमण गर्नुभयो । शंकराचार्य भन्नुहुन्छ– “यो शरीर आत्माको वाहन हो । पूर्ण आनन्द प्राप्त गर्नका लागि यो शरीरमा जीवात्माको अवतरण भएको हुन्छ । जो मनुष्य बुद्धि–विवेकद्वारा यो शरीरको शक्तिलाई उपयोग गर्दछन् तिनीहरू लौकिक धर्म–अर्थ तथा कामनाहरूको पूर्ति गर्दै मोक्ष पनि प्राप्त गर्दछन् । अर्थात् यो शरीर नै निवृत्तिको माध्यम पनि हो ।”

सरस्वती मन्दिरको उद्धार

परिव्राजक शंकराचार्य काश्मीर पुग्नुभयो । त्यहाँ अद्वितीय हस्तकलाको प्रतीक विशाल सरस्वती मन्दिर थियो, ज्ञानको प्रतीक त्यस मन्दिरलाई अज्ञानी तथा प्रमादि दुष्टहरूले बन्द गराएका थिए । शंकराचार्यले त्यहाँका जनतालाई एकत्रित गर्नुभयो र सम्झाउँदै भन्नुभयो– “सरस्वतीको यो दिव्य मन्दिर नै भगवान्को सर्वश्रेष्ठ निवास–स्थान हो । बन्द गराउनु धर्म विरुद्ध हो, आत्मघाती हुनु हो ।” जगद्गुरुको आह्वानमा हजारौँ मानिस सम्मिलित भए । मन्दिर खुल्यो, दैनिक दिव्य पूजा पुनः प्रारम्भ भयो । ज्ञानकी अधिष्ठात्रीको दिव्य मन्दिरलाई पुनः सुचारु गराएर शंकराचार्यले ज्ञानको महिमालाई प्रकाशमा ल्याउनुभयो । हुन पनि त्यो कालखण्डमा नास्तिकवादजनित अज्ञानका कारण सरस्वती अर्थात् ज्ञानको साधना लुप्तप्रायः भइसकेको थियो ।

चार पीठको स्थापना

समाजमा व्याप्त भ्रष्टाचारलाई निमूर्ल पार्न संगठित प्रयत्न एवं सामूहिक रचनात्मक कार्यहरूको आवश्यकता रहेको उहाँले अनुभव गर्नुभएको थियो । उहाँसँग शास्त्रार्थ गरेर पराजित भएका मण्डनमिश्र उहाँका सच्चा शिष्य एवं अनुयायी बनेका थिए, जसको नाम पछि सर्वेश्वराचार्य भयो । उनको सल्लाह अनुसार शंकराचार्यले वैदिक धर्मानुयायीहरूलाई एकसूत्रमा बाँध्न र आध्यात्मिक अनास्थाको उन्मूलनका लागि उत्तर–दक्षिण–पूर्व–पश्चिममा चार पीठ स्थापना गर्नुभयो । ती चार पीठमा चार शंकराचार्यको परम्परा पनि स्थापित गर्नुभयो । परम्परामा त्रुटी नहोस् भन्ने उद्देश्यले त्यसको व्यवस्थित निरन्तरताका लागि मठाम्नाय ग्रन्थ पनि लेख्नुभयो ।

त्यस्तै भगवान् पशुपतिनाथको पूजा–अर्चनालाई सुव्यवस्थित गर्न उहाँ नेपाल पनि आउनुभयो ।  प्रतिकूल परिस्थितिमा अनेक कष्ट सहन गर्दै सुप्तप्राय हिन्दू धर्मलाई नवजीवन प्रदान गर्नुभयो । युग निर्माता आद्यगुरु शंकराचार्यले सत्य, अहिंसा, उच्च विचार तथा मानवीय मूल्यलाई उच्चस्थानमा प्रतिष्ठित गर्नुभयो । उहाँलाई कोटि–कोटि नमन । 

भाष्य एवं स्तोत्रहरूको लेखन

स्थूल निर्माणहरूको अपेक्षा विचार निर्माणको महत्व असंख्य गुना श्रेष्ठ हुन्छ । शास्त्र त अनेक थिए । तिनको अध्ययन पनि गर्नु भएको थियो उहाँले । तर तिनलाई लोकोपयोगी बनाउनु अझ आवश्यक थियो । उहाँले ब्रह्मसूत्र, उपनिषद्हरू, गीता जस्ता ग्रन्थहरूलाई सरल भाषामा भाष्य गरी समाजलाई हस्तान्तरित गर्नुभयो ।  

जीवनको अन्तिम समयमा जगद्गुरु बद्रिकाश्रम जानुभयो । आफ्नो महाप्रयाणअघि आफ्ना शिष्यहरूलाई उपदेश दिँदै भन्नुभयो, “ मेरो प्रस्थान पछि तिमीहरूले वेदान्तमय जीवन यापन गरेर वेदान्तको महिमाको प्रचार गर्नु । ‘अहं ब्रह्मास्मि’ यस ज्ञानलाई अनुभव गर्नु अनि मात्र ठीक–ठीक धर्म प्रचार हुने छ । ठूलो पीठमा आसीन भएर कुनै व्यक्ति महान बन्दैन । आचरणले मात्र महानता प्राप्त हुन्छ ।” त्यसपछि उहाँले केही समय केदारनाथमा बिताउनुभयो र यहीँ ३२ वर्षको अल्पायुमा नै समाधि लगाएर नश्वर शरीर परित्याग गर्नुभयो । मानवता र मानव धर्म उहाँको अटूट तपको ऋणि रहिरहनेछ,  चिरकालसम्म ।